مقدمه
زدانا بپرسید پس دادگر که فرهنگ بهتر بود یا گهر
چنین داد پاسخ بدو رهنمون که فرهنگ باشد زگوهر فزون
که فرهنگ آرایش جان بود زگوهر سخن گفتن آسان بود
گهر بی هنر زار و خوارست و سست به فرهنگ باشد روان تندرست
فرهنگ مجموعه ای است پیچیده از دانش ها، باورها، هنرها، قوانین، اخلاقیات، عادات و هر چه که فرد به عنوان عضوی از جامعه، از جامعه خویش فرا می گیرد. هر منطقه از هر کشوری می تواند فرهنگی متفاوت با دیگر مناطق آن کشور داشته باشد که به وسیله آموزش «چه رسمی و چه غیررسمی» به نسل بعدی منتقل می شود. استان کهگیلویه و بویراحمد به دلیل داشتن زبانی واحد «لری» و نحوه زندگی متفاوت با دیگر استان های همجوار، دارای یک سیمای فرهنگی خاص و منحصربه‌فرد است. متأسفانه با وجود غنای فرهنگی استانی، هنوز کتاب جامع ای در زمینه فرهنگ استان به بازار عرضه نشده است. اقوام و طوایف مختلفی در این استان زندگی میکنند که هر کدام رسومات خاص خود را دارند ولی نهایت هموشون ککا، دییل = برادران و خواهران= خودمون هستند که زیر پرچم لهجه شیرین لری به هم پیوند می خورند. در این مقاله سعی کرده ایم که فرهنگ و آداب و رسوم استان ک.ب را به صورت عمومی و خارج از چهارچوب های فبیله ای و طایفه ای، تشریح کنیم. در آغاز سیمای جغرافیایی استان را بررسی می‌کنیم و بعد جزئیات فرهنگ و آداب این استان را بیان می‌کنیم. در حین مطالب ،از طوایف بزرگ و بقاع متبرکه- صنایع‌دستی استان- مکان های تاریخی این استان اطلاعاتی را ارائه می دهیم. وقایع مهم استان را ذکر می‌کنیم و در پایان نتیجه‌گیری کلی استنباط می‌کنیم.
استان کهگیلویه و بویراحمد در جهت جنوب غربی کشور ایران قرار دارد. این استان به دلیل زیبایی هایش مفتخر به صفت سرزمین چهارفصل شده است. این استان بین مدارهای 29 درجه و 52 دقیقه و 31 درجه و 26 دقیقه شمالی در نصف النهار های 49 درجه و 55 دقیقه و 51 درجه و 53 دقیقه شرقی قرار دارد. این استان با استان های چهارمحال بختیاری از شمال، از شمال شرق با استان اصفهان، از شرق با استان فارس، از غرب با استان خوزستان و از جنوب با استان بوشهر همجوار است. این استان سرزمینی نسبتاً مرتفع و کوهستانی است و دارای 7 شهرستان و 16 شهر و 1700 روستاتست. استان ک.ب یکی از کم جمعیت ترین و کم مساحت ترین استان های کشور است.
مرکز این استان یاسوج است که در پایه کوه دنا قرار دارد.
این استان دارای دو قسمت سردسیر و گرمسیر است که شهرستانهای بویراحمد، شهرستان دنا در قسمت سردسیر و شهرستان های کهگیلویه، گچساران، چرام و باشت در مناطق گرمسیر این استان وئاقع شده اند. شهرستان بهمئی خود به دو قسمت گرمسیر و سردسیر تقسیم می شود.
فرهنگ استان ک.ب
بعد از گزارشی کوتاه درباره وضعیت جغرافیایی استان، فرهنگ استان کهگیلویه و بویراحمد را در چندین مقوله بررسی می‌کنیم:
1-آداب و رسومات: همه مردم استان کهگیلویه و بویراحمد با لهجه لری صحبت میکنند. دین مردم اسلام و اکثراً شیعه 12 امامی هستند. در مراسمات مذهبی به صورت دسته جمعی شرکت میکنند. رسومات و آداب این مردم از قدیم‌الایام در بین این مردم وجود داشته و سینه به سینه نقل شده است به طوری که مردم خود را مقید به اطاعت از این رسومات می دانند. به طور کلی مراسمات و رسومات موجود در این استان را می توان به دو دسته شاد و مراسمات غمگین تقسیم کرد. در مراسمات شاد که برای جشن عروسی – تولد صورت می گیرد، مردم کاملاً به خود رسیده و لباس های نو به تن میکنند به خصوص برای عروسی، در این مراسم زن ها نوعی لباس محلی که در حال حاضر جنبه خودنمایی پیدا کرده می پوشند ولی لباس مردها تغییر کرده و به جای چقه قدیمی، اکثراً کت و شلوار می پوشند. نوعی ساز محلی، (مهتر)نیز مهیا می شود که با ساز و دهل خود شور و صفایی وصف ناپذیر به مجالس می بخشد. اما متأسفانه در بعضی از عروسی ها که از رسومات محلی و سنتی فاصله گرفته اند به جای ساز و دهل سنتی از نوعی ساز و آواز به اصطلاح مدرن، و به جای رقص محلی «دستمال بازی و چوب بازی» از رقص های مبتذل و حرکات موزون بدنی استفاده میکنند.
صفا و سادگی در نهایت خودنمایی در چشمان این مردم در این مراسمات به چشم میخورد. هر کس به توان خود به عروس و داماد هدیه ای می دهد و این دو را تا خونه بخت همراهی میکنند. یکی دیگر از رسومات خوب این استان که بعد از عروسی شکل می گیرد این است که بعد از چند شب، فامیل به اصطلاح شام عروس و داماد را می برند.
در مراسمات غم انگیز=مردم هر منطقه رسومات خاص خود را دارند که می تواند شباهت کامل آن‌ها را در جمع شدن و سر زدن به خانواده مصیبت دیده خلاصه کرد. در این مراسمات که به صورت هفته-چله و سالگرد= برای فوت یا عیادت از مریض ها شکل می گیرد.باعث دل گرمی خانواده مصیبت دیده می شود. اثر مثبت دیگر این رسومات انس و الفتی است که بین افراد شکل می گیرد. در شهرستان بهمئی هنگام فوت یک نفر با اسلحه تیر در میکنند تا مردم دیگر روستاها را باخبر کنند.
یکی دیگر از رسومات پسندیده این استان مهمان نوازی است که باعث می شود هیچ مهمانی وقتی به منطقه می اید احساس غریبی نکند.
فرهنگ اجتماعی- انسانی استان کهگیلویه و بویراحمد
اصلی ترین مشخصه فرهنگی و اجتماعی این استان در گذشته، ساختار اجتماعی_عشایری بوده است.
مردم استان سلحشور کهگیلویه و بویراحمد همیشه به صورت عشایری ییلاق و قشلاق می کردند. با سیاست یک جانشینی کردن عشایر توسط رضا شاه کوچ و کوچ کردن در این استان جزء در مناطق محدود از رونق افتاد و مردم کم کم به سمت شهر و شهرنشینی هجوم آوردند.
فرهنگ اجتماعی این استان از ایل، تیره و طایفه تشکیل شده است.
1) ایل= مجموعه ای از چند تیره است که دارای آداب و سنت متشابه هم می باشند مانند ایل بویراحمد که از تیره های سادات، آقائی ها، قایدگیوی ها، نگین تاجی ها و .... به صورت یک ایل درآمده است.
2) تیره = از چند طایفه تشکیل شده است مثل تیره تامرادی ها از طایفه های 1-محمدباقر 2- محمد 3- رحیم 4-علیداد 5- شیرینی 6-شیرو 7- عبدالکریم 8- علیخان 9- محمد طاهر و چند طایفه دیگر
3) طایفه= یک واحد کوچکتر از تیره است که از واحدهای کوچکتری چون تش، اولاد تشکیل شده است. هر کدام از این واحدها دارای چند خانوار است که نسبت به هم خویشاوندی نزدیکی دارند و در شادی ها و مشکلات به همکاری و یاری یک دیگر می شتابند.
کهیگلویه وبویراحمد 6 ایل بزرگ دارد: 1- بویراحمد 2- بهمئی 3- طیبی 4- دشمن زیاری 5- باشت، بایوئی، چرام
هر کدام از ایلات، طایفه های بزرگی دارند که در اینجا مجال ذکر آن‌ها نیست.
شاخص های فرهنگی استان کهگیلویه و بویراحمد
بیشتر این شاخص ها را عیناً از کتاب طرح بررسی و سنجش شاخص های فرهنگ عمومی کشور استان کهگیلویه و بویراحمد 1389 نقل می‌کنیم.
در بررسی های شاخص های فرهنگ عمومی، دو پخش مصرف فرهنگی و امور فرهنگی، میان ساکنان شهرها وروستاهای استان کهگیلویه و بویراحمد مورد بررسی قرار گرفته است، در بخش مصرف فرهنگی نحوه و میزان مطالعه کتاب ها را بررسی می‌کنیم. البته در این بخش موارد دیگری چون استفاده از اینترنت، سینما وجود دارد که مجال بررسی آن‌ها نیست، در فصل امور فرهنگی روابط درون خانوادگی، میزان حضور در امکن مذهبی، شرکت در مراسم مذهبی بررسی می‌کنیم.
الف- مصرف فرهنگی
1) مطالعه خواندن
تقریباً کمتر از پنج درصد از مردم استان کهگیلویه و بویراحمد در سال 92 بی سواد بود .
2 درصد تنها سواد خواندن داشتند، همچنین 8 درصد از مردم استان تحصیلات آن‌ها تا پایان ابتدایی 15 درصد پایان ابتدایی تا پیش از دیپلم دبیرستان، 15 درصد دانشجو، فوق لیسانس یا بالاتر از لیسانس می باشند.(طرح بررسی و سنجش شاخص های فرهنگ عمومی کشور،استان ک.ب1389)
حدود 18 درصد افراد استان ک.ب کتابهای قرآن و ادعیه، 15 درصد کتاب های رمان و داستان، 15 درصد کتاب های تاریخ، 14 درصد کتاب های شعر را به عنوان یکی از چهار اولویت خود برای مطالعه کتاب های غیردرسی عنوان کرده اند.
ب- امور فرهنگی
روابط درونی خانوادگی، آرامش در خانواده نسبت به دیگر استان ها بهتر است به طوری که طبق آمارهای سال 89 شاخص های فرهنگی استان، تنها 1 درصد از افراد خانواده خود را ترک کرده اند و از هم جدا شده اند در خانواده پدر و مادر نهایت احترام را دارند.
در زمینه امور مذهبی، مردم استان یکی از مقیدترین مردمان نسبت به مسائل مذهبی هستند و در همه مراسمات مذهبی حضوری گسترده دارند، یکی از جلوه های خطور آن‌ها،عزاداری امام حسین (ع) ، است.
در دهه اول ماه محرم مردم این سرزمین با آویزان کردن پرچم های سیاه از خانه خود با پوشیدن لباس مشکی به نشانه ی عزای امام حسین (ع)و تشکیل هیئت های عزاداری به استقبال این ماه می روند. در این ماه علاوه بر سینه زنی، نذوراتی فراوان از طرف مردم صورت می گیرد. شاید یکی از دلایل این شور و شوق مذهبی ،تعداد 361 قدمگاه و امامزاده ای است که در این استان وجود دارد .
نمونه امامزاده‌های معروف شهرستان بویراحمد
1) امامزاده بی بی خاتونین (س) (زهرا خاتون- بی بی خاتون) واقع در بخش مارگون روستای سقاوه از اولاد امام موسی کاظم (ع) و خواهران امام رضا (ع)
2) امامزاده ابوالقاسم (ع) (شاه قاسم)= بقای آن در روستای گوشه، که در سال 1239 بر اثر زلزله تخریب ودر سال 1265 هجیر قمری بازسازی گردید.
3) شاه حسن (ع): بقعه منور آن در مدخل رورودی تنگ مهریان در 2 کیلومتری شمال شرقی مهریان واقع شده است.
- از امامزادگان معروف شهرستان بهمئی می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- امامزاده بابااحمد (ع): بقعه منور ایشان در وسط روستای بابااحمد از توابع شهرستان بهمئی واقع شده است. روایت میکنند این امامزاده در منطقه ابوالفارس رامهرمز به وسیله حارث نامی کشته شده است و توسط غلام با وفایش به یان منطیقه منتقل و دفن شده است. نسب ایشان از احفاد امام موسی کاظم (ع) است.
2- امامزاده زینب خاتون (ع) «مامازینب»: در روستای تنگ منی از توابع دهستان سرآسیاب قرار دارد. بر فراز آن گنبدی مخروطی به ارتفاع 4 متر پوشش داده شده است.
شجره نامه ایشان منتسب به اولاد امام جواد(ع) می باشد، در شجره نامه ای بدون تاریخ ایشان را دختر امامزاده محمود «سید محمید(ع)» و او را زوجه امامزاده سید اسدالله بن امازاده ابراهیم مینویسد.
از امازاده های شهرستان کهگیلویه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- امامزاده شاه حمزه واقع در سرفاریاب کهگیلویه که نسب ایشان به امام سجاد (ع) می‌رسد.
2- امامزاده سید محمود (ع) «سید محمید (ع)» واقع در روستای بی سیئون چاروسا که نسب ایشان به امام جواد (ع) می‌رسد.
از آستان های مقدس واقع در شهرستان گچساران می تان به امامزاده بی بی حکیمه واقع در محلی به همین نام – که نسب ایشان به حضرت امام موسی ابن جعفر (ع) می‌رسد اشاره کرد.
فرهنگ عامیانه استان کهگیلویه و بویراحمد
فرهنگ عامیانه شامل لغات و جملاتی است که در بین مردم یک منطقه رواج دارد، گویش لری پر است از لغاتی شیرین و زیبا که در این تحقیق تعدادی از این لغات را با معنی فارسی آن‌ها ذکر می‌کنیم:
آخَرِش نُومَی= آخرش نیامدی، اَورُو= آبراه، اَریت وابی= بهت اعتماد کرد، اَفتوبِزَنی وَ دبمون: آفتاب بزن بر دل ما، انگ وُ اُونگ کردن= ناز کردن و نق زدن، اوبریزه من چالتون= آب بریزد داخل اجاقتان
پشتیک= پیشانی، صبح تا پسین پلیک ای یراره= صبح تا غروب تلاش می‌کند.
دالو= پیرزن، تربزه= تربچه
تُل تُل ایکنه وَ رَه ایزه= به افرادی چاق که هنگام راه رفتن شکمتان بالا و پایین می رود میگویند.
تمدار= دار قالی، هی بِدَهریت= فرار کنید، چی تَمبه= شن و ماسه
خش عروس و دوما= ایهام دارد 1- یک نفر با عروس و داماد 2- عروس و داماد خوش اند
خلپلیت= خمیده- کج و معوج آغا گریتش و دای گردناش= آقا گرفتمش و سخت او را کتک زد
دسپلو= دستکاری
دِلَم سیش رَه سر انگشت= دلم برایش سوخت
دو وَرنه موقع شیشه: وقت شوهر کردن دختر نرسیده هنوز
کُشکلو= کوچولو، گازَرین= نوعی سوسک بزرگ گپی گپو= نام پرنده‌ای
پِلا پِلا= توهم در خواب، وَش مُشنا= هجوم بهش آورد و او را گرفت
بعضی از اسامی دختران و پسران لری:
مَه طلا= ماه طلا: هم اسم دختر است هم اسم پسر است، خانمجان= اسم دختر
دووَربس= دختر بس: برای اینکه به زعم خود دیگه جلوی به دنیا آمدن دختر را بگیرند و پسر به دنیا بیاید این اسم را می‌گذاشتند، قَیَم گُل= قدم گل، گل پیکر= اسم زن، می جان= مثل جان= اسم دختر
ماه کِلو= ماه نیمه و کوتاه= اسم دختر
ململ= حریر= اسم دختر بایر= بهادر: اسم مرد
تیله گرگ = توله گرگ، سهو = سیاه هوش، اسم مرد سُته= سوخته= اسم مرد
کای جونکی= قاید جان علی
بعضی از اسامی پرندگان در لهجه لری بنگشت= گنجشک
تهی= تیهو، تیترمشک= پرنده‌ای کوچک به راحتی بر روی سطح آب راه می رود و آبزیان کوچک را شکار می‌کند.
قباسوز= قبا سبز= پرنده‌ای زیبا که حشره‌خوار و میوه‌خوار است.
کموتره که‌ی= کموتر کوهی کوگپور= بلدرچین
گل گِلاتین= کاکلی= پرنده‌ای ایست زردرنگ که در دل دشت‌ها لانه می‌سازد.
یک بیت عامیانه لری= جر کلا و دالو= دعوای پیرزن و کلاغ
کلاگه غارغار، دالو گُه زهرمار، کلاکلا مَه کافری، کشکلِ دالون ایخری
کلاغ گفت قارقار، پیرزن گفت زهرمار، کلاغ کلاغ مگه کافر هستی کشک های پیرزن را می‌خوری
لهجه لری واژه های شیرینی دارد که به بعضی از آن‌ها اشاره شد، این لغات جزئی از فرهنگ مردم این سرزمین است.
وقایع مهم تاریخی استان
این استان قدمتی دیرینه دارد که از همان قدیم‌الایام هم به مبارزه‌جویی شهرت داشتند در این مقاله به صورت فهرست‌وار بعضی از مهم‌ترین وقایع تاریخی که جزئی از فرهنگ این استان‌اند را ذکر می‌کنیم:
1) اسکندر مقدونی در سال 330 قبل از میلاد با سپاه 12 هزار نفری خود از بویراحمد عبور کرد.
2) جنگ تنگ تامرادی در سال 1309 شمسی رخ داد، در این جنگ کی لهراس با طولی از خود رشادت های نشان داد.
3) در سال 1323 عبدالله خان با نیرویی وسیع از بویراحمد سفلی، بویراحمد علیا را اشغال نمود.
4) در سال 1322 شهر سمیرم به وسیله بویراحمدی‌ها و قشقایی‌ها غارت شد.
5) در سال 1306 جنگ دره سر لوداب بین مردم بویراحمد علیا و مردم تامرادی انجام گرفت و کی قباد مظفری در این جنگ کشته شد و از تامرادی ها ملا کریم کشته شد ولی در کل تامرادی ها پیروز شدند.
6) در سال 1307 بین مردم بویراحمد علیا و سفلی جنگ رهبار صورت گرفت که منجر به شکست بویراحمد سفلی شد.
علم و سواد
در زمان‌های قدیم تا چند دهه بیش مردم علاقه‌ای به سواد نداشتند، جزء عده‌ی کمی که در پای مکتب شخصی باسواد «ملا» می‌نشستند و سواد یاد می‌گرفتند.
این ملاها علاوه بر سواد داشتن، قادر به دعا کردن و فال زدن بودند، مردم برای این ملاها احترام زیادی قائل بودند.
سواد به طور رسمی در بویراحمد در سال 1331 توسط آقایان بهرام نیک پی، حاج مرتضی حسینی، میرزاابوالحسن حسینی، طهماسب صالح پور، صدر الله رو دشتیانی و عیسی موسوی پور، پایه‌گذاری شد.
آثار باستانی و تاریخی استان کهگیلویه و بویراحمد
1) شهر قدیمی دهدشت= نام قدیمی شهر دهدشت ،جومه ،بود.
2) ستون‌های سنگی دو گور دوپا= واقع در شهرستان گچساران روستای شوش- متعلق به دوران ساسانی
3) نقوش برجسته تنگ سروک واقع در لیکک، قدمت آن به دوره اشکانی می‌رسد.
4) چهارطاقی خیرآباد مربوط به دوره ساسانی
5) بقاع متبرک امامزاده‌ها
صنایع‌دستی استان کهگیلویه و بویراحمد
قالی- گلیم- گبه- جاجیم- سبد چوبی- گبه- بافته‌های میلی مثل جوراب و دستکش- البسه و پوشاک محلی که سوزن‌دوزی هستند.
نتیجه‌گیری
استان کهگیلویه و بویراحمد با وجود مساحت و جمعیت کم، دارای آداب و رسوماتی خاص و منحصربه‌فرد است، طوایف گوناگون بافرهنگ‌های مختلف در کنار هم به صورت مسالمت‌آمیز زندگی میکنند، زندگی قرون گذشته‌ی مردم این استان به صورت عشایری بود ولی به تدریج با مرور زمان به یک جانشینی «شهر نشینی» مبدل شد. این استان دارای آثار تاریخی و بقعه های متبرکه زیادی است. فرهنگ عامیانه این استان نشأت‌گرفته از لهجه شیرین لری است.
قدمت تاریخی این استان شاهد وقوع رویدادهای تاریخی متفاوتی است. در مجموع این استان دارای فرهنگی اصیل است که جزء با حضور در میان مردم این مرز و بوم که فرهنگ‌سازان این استان هستند، نمی‌توان آن را ادراک نمود.
منابع و مأخذ
- رشیدی اسفندیار: دایره المعارف عمومی با تکیه بر استان ک.ب
- طاهری، سیمین: فرهنگ عامیانه مردم منطقه کهگیلویه و بویراحمد جلد دوم
- فرهنگ عمومی: گزارش استان ک.ب به سفارش شورای فرهنگ عمومی کشور
- طاهری، عطا: کوچ، کوچ: تجربه نیم‌قرن زندگی در کهگیلویه و بویراحمد: خاطرات
- پایگاه اینترنتی مرکز آمار ایران- آمار سال 1390
- وبلاگ، آریوبرزن حبیبی اصل، شهرستان بهمئی
- ولایتی، علی‌اکبر ، فرهنگ و تمدن اسلامی
محقق: صادق بهادران
نظرات شما عزیزان:
خبرنامه وب سایت:
آمار
وب سایت: